Meddyliau ‘dan glo’ gan Gadeirydd Cymdeithas Thomas Pennant

Norman Closs Parry

[English version here]

Ni feddyliais wrth ddarganfod cyfrol newydd Jonathan Bate, Radical Wordsworth: The Poet who changed the world (2020) buasai yn agor unrhyw ddrws i ymchwilio am agwedd newydd diddorol o Thomas Pennant. Yn ein darlithoedd yr ydym yn arfer efo ysgolheigion yn cyfeirio at berthynas Pennant a gwŷr mawr Ewrop yn ei gyfnod, megis Voltaire, Buffon, a Linnaeus, ond mae Jonathan Bate wedi tynnu sylw at ffaith diddorol yn nes adref o lawer.

Pan aeth y bardd Wordsworth o Ardal y Llynoedd i Caergrawnt (a gellir olrhain y gwirionedd yn ei gerdd fawr hunangofiannol The Prelude) mae’n dal at yr ysfa i gerdded, sefyll, ac edrych i ‘mewn’ i bethau. Yn 1790, rhwng Gorffennaf-Hydref, aeth ar daith i Ffrainc, y Swistir a’r Almaen efo cyfaill o efrydydd Robert Jones.

 Yn Ionawr 1791, mae’n eistedd ei arholiadau gradd B.A. Cafodd ei radd ar 21 Ionawr – ond un bur siomedig. Aeth i fyw i Lundain hyd fis Mai. Yna ymunodd efo teulu Robert Jones yn Plas-y-Llan , Llangynhafal, Sir Ddinbych. Yno , mae’n debyg, daeth ar draws A Tour in Wales gan Thomas Pennant, darllenodd y gyfrol yn awchus a chynllunio efo Robat ei gyfaill (oedd a’i fryd ar ’yr eglwys’) ymgymeryd â rhai o’r lleoedd y soniai Pennant amdanynt – megis  Journey to Snowdon, sef ail gyfrol A Tour in Wales. Nid yw tu hwnt i ddychymyg fod teulu y Jonesiaid efo cysylltiadau efo Y Parch John Lloyd, Caerwys er enghraifft, a rhyngddynt, gan nad oedd Chwitffordd ond taith gymharol fer ar draws gwlad, i William Wordsworth gael gwahoddiad i’r Downing lle bu yn trafod y teithiau yn gyffredinol ar cofnod yn ‘Dringo’r Wyddfa’ yn arbennig.

 Yn ystod yr arhosiad aeth y bardd a’i gyfaill a thywysydd i fyny’r mynydd un nos fyth gofiadwy! Byth gofiadwy?

 Wedi canfod y stori uchod, darllenais gofnod hyfryd Pennant mewn prose da am ei daith, ac wedyn cefais fy syrfdanu wrth ddarllen cerdd fawr Wordsworth, ‘The Prelude’ sydd mewn 14 o ‘lyfrau’. Mae’r gerdd arwrol hon yn defnyddio’r profiadau aruthrol gafwyd uwchlaw y niwl yn y lleuad llachar ar y copa y nos honno: bu’r profiadau’n rhan bwysig or hyn oedd yn ffilosoffi gwaelodol gan William Wordsworth.

When at my feet the ground appeared to brighten,
And with a step or two seemed brighter still;
Nor was time given to ask or learn the cause,
For instantly a light upon the turf
Fell like a flash, and lo! as I looked up,
The Moon hung naked in a firmament
Of azure without cloud, and at my feet
Rested a silent sea of hoary mist.
A hundred hills their dusky backs upheaved
All over this still ocean; and beyond,
Far, far beyond, the solid vapours streched,
In headlands,tongues, and promontory shapes,
Into the main Atlantic, that appeared
To dwindle, and give up his majesty,
Usurped upon far as the sight could reach.

(The Prelude 1850, Book XIV)

Norman Closs Parry (Gorffennaf 2020)

Diweddglo: ymweliad Wordworth i Downing

Mewn llythyr a ysgrifennodd blynyddoedd wedyn, dyma Wordsworth yn hel atgofion am ei ymweliad i Downing (naill ai ym 1791, neu rywbryd arall yn y 1790au). Mae’n cynnig darlun bywiog o Pennant ei hun:

“Five and thirty years ago I passed a few days in one of its most retired vallies at the house of a Mr Thomas some time since dead. His ordinary residence was upon an estate of his in Flintshire close to Mr Pennant’s of Downing with whom, I mean the Zoologist, then a handsome figure of a man in the freshness of green old age I passed several agreeable hours in his library; he was upwards of seventy, tall and erect and seemed to have fair pretensions for 15 years of healthful and useful life, but soon after he fell into a sudden languishment, caused mainly I believe by the death of a favorite Daughter, and died…”

Llythyr at George Huntly Gordon, 14 Mai 1829, a ddyfynnwyd yn Donald E. Hayden, Wordsworth’s travels in Wales and Ireland, (Tulsa, Oklahoma : University of Tulsa, 1985). Gweler hefyd erthygl D. Myrddin Lloyd, ‘Wordsworth and Wales’, National Library of Wales Journal, VI, (1950) 338-350.

Am ragor o ddisgrifiadau diddorol o ddringo’r Wyddfa yn y cyfnod (gan gynnwys rhai Wordsworth a Pennant) gweler Michael Freeman.

Ffion Mair Jones

These home-travels are the first part of an account of my own country; and were actually performed in the year mentioned in the title page. The world justly loves the reality; therefore, this is mentioned to satisfy the public, that they are not formed out of tours undertaken at different periods

Mae’r dudalen deitl yn enwi’r flwyddyn MDCCLXX [1770], ond mewn sawl argraffiad o’r gyfrol gyntaf o deithiau Pennant, cywirwyd y dyddiad i’r flwyddyn MDCLXXIII [1773]. Dyna fan cychwyn hynod gymysglyd, felly, yn enwedig o ystyried y pwynt a wneir yn yr ‘Advertisement’ i’r gyfrol gyntaf (gw. uchod)!
Rwy’n tynnu sylw at hyn cyn cychwyn adrodd hanes fy nhaith Bennantaidd fy hun am ddau reswm. Yn gyntaf, er mai 1773 oedd ‘gwir’ ddyddiad y daith y mae Pennant yn sôn amdani yma, roedd llawer o gynnwys y cyfrolau yn tynnu ar daith y bu arni yn 1770, drwy rannau o Feirionnydd, yn bennaf. Y daith honno sydd y tu cefn i’r blog hwn. Yn ail, os oedd Pennant yn gallu, er iddo honni – yn gwbl amlwg wallus a chamarweiniol – mai mewn un cyfnod yn unig y cyflawnwyd ei daith drwy ogledd Cymru, fe alla’ innau hefyd lunio blog cerdded yn seiliedig ar deithiau wedi’u gwasgaru dros sawl penwythnos yn ystod haf 2017, gan gychwyn ar ddydd Sul, 7 Mai, pan gefais gwmni fy merch i ddringo i fyny Carn Dochan yng Nghwm Pennantlliw, a gorffen ar ddydd Sadwrn, 1 Gorffennaf, ar ymweliad a drefnwyd gan Gymdeithas Hanes Sir Feirionnydd â Chaer-gai, ger Llanuwchllyn. At hyn, bu dau ymweliad pellach â phlwy Llanuwchllyn – y naill i weld yr eglwys yn y pentref ar 14 Mai, a’r llall i archwilio’r ddau Glan-llyn, ar 21 Mai. Ers hynny, rydw i wedi bod i fyny Carn Dochan sawl gwaith, y tro diwethaf mewn gwynt rhynllyd ar 2 Ionawr 2020.

A dyna’r dystiolaeth ffeithiol ynghylch fy nhaith yn gyflawn … wel, bron â bod, achos wnes i ddim nodi ‘mod i wedi cael cryn dipyn o gymorth gan y peiriant pedair olwyn er mwyn cyflawni’r holl deithio, ac na fu cymaint â hynny o gerdded. Ond os oedd gan Pennant hawl defnyddio ‘keffel’, fel y mae’n ei enwi wrth John Lloyd, Caerwys, mewn enghraifft brin yn ei lythyrau o ‘newid iaith’ i’r Gymraeg, am wn i nad oedd gen innau hawl gyrru car.

Wedi bod ar grwydr ym Meirionnydd yr oedd Pennant, fel y soniais, yn 1770. Cafodd lety yng Nghors-y-gedol gyda William Vaughan, ac yna yn yr Hengwrt, ger Dolgellau (sydd wedi’i ddymchwel bellach, ond nid cyn i Moses Griffith gael cyfle i dynnu llun ohono). O’r Hengwrt, daeth yn ei flaen dros y Garneddwen i gyfeiriad Llanuwchllyn a’r Bala, cyn ymadael am ddyffryn Edeyrnion a Chorwen a’i hanelu hi’n ôl am ei gartref, Downing. Yn ardal Llanuwchllyn, daliwyd ei sylw gan graig uchel Carn Dochan:

Turned on the left out of the road to see Castel [sic] Corn Dochon; seated on a high rock about a mile from the road. two sides of the rock are precipices. in front is a deep foss cut in the rock. The first part of the castle is a Tour 43 feet by 22 in the inside; & rounded at one end. behind that the ruins of a square Tower joined to the other by a wall; beyond that is another tower too ruinous to mark its form. on each side of the second tower is a deep foss: then the remains of a wall now quite flung down, & by the remains it must have been very considerable. the first is the most entire; the inside faced with square stones & joined with mortar of gravel & shells, is pretty entire.

Sillafu, atalnodi a phrif lythrennau fel yn y gwreiddiol

Mae’r disgrifiad yn nodweddiadol fanwl. Chlywn ni ddim am ei ymdrechion yn cyrraedd brig y graig. (… Parcio’r car wrth bont afon Lliw; troi i’r dde wrth dŷ Heulwen a Charles; mynd heibio Tŷ Du, cartre’ Mrs Davies, athrawes y plant, a’i chi bach du yn cyfarth yn ddig arnom; ac yna dechrau dringo’n serth ar hyd ffordd drol, wedi’n hamgylchynu gan sŵn dŵr yn llifo o’r bryniau ac yn cael ei harnesu i weithio cynllun hydro Dôl Hendre – wel, ym mis Ionawr 2020, o leiaf.) Am y copa’n syth â Pennant, a ninnau’n llusgo ar ei ôl, gan gyrraedd i weld chwalfa o gerrig yn ymestyn o’n cwmpas. Wnes i ddim sylweddoli, ar yr ymweliad cyntaf, mor dyrog oedd y castell, a bod olion ail dŵr yn cuddio y tu ôl i’r un cyntaf. Un peth trawiadol yng nghanol yr argraff gyntaf o anhrefn oedd bod olion codi waliau (neu felly ro’n i’n tybio) o fewn muriau’r castell. Waliau bach isel, taclus, o garreg, fel petai’r ffermwr yn ceisio creu corlannau i’w ddefaid ar y copa unig hwn. Wedi dod yn ôl adref, a gwglo, gwelais mai olion gwaith archaeolegol oedd ar y gweill yng Ngharn Dochan oedd yn gyfrifol am y waliau hyn.

Er mwyn rhoi Pennant ar brawf, fe aethom ati i fesur. Troed am bob troedfedd i gyfateb â’i ddeugain a thair a’i ddwy ar hugain o. Ac roedden ni’n bur gytûn. Yna’r olygfa. Er na chododd Pennant ei ben o’i lyfr nodiadau, cymaint yr oedd ei sylw wedi’i hoelio ar y dystiolaeth ynghylch hyd a lled y castell, roedd hi’n anodd i ni beidio â mwynhau edrych o’n cwmpas o’r safle dyrchafedig hwn: gweld Llyn Tegid, wrth gwrs, i lawr yn y dyffryn, ond hefyd y ffermydd a’r tyddynnod bach i fyny ochrau Peniel a draw am ail gwm mawr yr ardal, Cwm Cynllwyd. (Teithiodd Pennant drwy Gynllwyd, hefyd, ar ei ffordd i Ddinas Mawddwy, ond nid yn ystod taith 1770, er iddo uno’r ymweliadau â’r ddau gwm yn y naratif a gyhoeddodd yn ail gyfrol ei Deithiau, The Journey to Snowdon (1781)).

Yr ail le yr arhosodd Pennant ynddo yn ystod ei ymweliad ag ardal Penllyn yn 1770 oedd un o eglwysi’r pum plwyf. Saif eglwys Llanuwchllyn gyferbyn â thafarn yr Eryrod yn y pentref. Yno, cyfarfu â ‘dyn carreg’ Haf Llewelyn, sef Ieuan ap Gruffudd ap Madog, un o ddisgynyddion Rhirid Flaidd, Arglwydd Penllyn, ‘in full armt & spurs. on his breast plate roses, & on his belly a wolfs head’. Doedd dim mynediad cyhoeddus i’r eglwys yn ystod mis Mai 2017, felly gofynnais i Mel Williams ddod i’w hagor i mi. Â dyddiau’r eglwys fel addoldy bellach wedi dod i ben, mae Mel wedi bod yn arwain ymgyrch i droi’r adeilad yn ganolfan treftadaeth, a llwyddodd ef a’i bwyllgor i ennill un o Grantiau’r Loteri at y diben. Doedd y gwaith atgyweirio ddim wedi’i gychwyn pan fûm i yn yr eglwys, ond roedd Ieuan ap Gruffudd ap Madog yno’n gorwedd yn llonydd a digyffro. Pan ymwelodd Pennant, fe ymdrechodd i gofnodi’r geiriau ar y gofeb:

As much as is legible of the mutilated inscription upon this monument runs thus
…. itur Deus Amen: Anno Dni: MCCC:V 88
Hic Iacet Iohannes ap ….. ap Madoc ap Iorweth [sic; gyda smotyn uwch ben y llythrennau ‘o’, ‘r’ ac ‘w’] cujus anime P[?]. .
There is one of his names quite broke off excepting the first Letter which seems to be a G: and part of the last which I know not what to make of. – The 3 Letters marked with Dotts in Iorweth are mutilated. – A: D: 1300: Vitæ 88.

Fel yn achos mesuriadau’r Gaer uwchlaw, defnyddiodd Pennant y nodiadau hyn yn y golygiad cyntaf o The Journey to Snowdon. Ymhelaethodd hefyd, i drafod elfennau gweledol nodedig y cerflun: presenoldeb yr helmed gonig am ben y marchog, y mwffler mael am ei wddf a’i ên, y ddau ben blaidd – un ar ei frest, un arall ar ei fol (ond ni nododd fod traed Ieuan yn gorffwys ar gerflun o flaidd cyfan) – a’r tri rhosyn yn eu gwahanu. Tybed i ba raddau roedd y disgrifiad hwn yn ddyledus i’r darlun a wnaeth Moses Griffith o’r gofeb ac a gynhwyswyd yn ddiweddarach gan Pennant yn ei gyfrol loffion o’r Teithiau yng Nghymru?

Dim ond cael ei enwi wrth basio, fel petai, a wnaeth Glan-llyn yn nyddiadur taith 1770. Wrth i Pennant deithio i gyfeiriad y Bala, nododd ei ymwybyddiaeth o gartrefi Syr Watkin Williams Wynn yn yr ardal, sef Caer Gai a ‘Glan a Llyn another seat’. Fel y gŵyr trigolion Penllyn, y mae dau adeilad ar lan Llyn Tegid sy’n hawlio’r enw ‘Glan-llyn’: fferm, sy’n gartref i faes gwersylla helaeth ar lan y dŵr, a phlasdy, sy’n wersyll o fath gwahanol – Gwersyll Urdd Gobaith Cymru – fry ar y boncyn uwch ei ben. Fel y mae ymchwil gan Michael Freeman i gofnodion teithwyr i Gymru yn y ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg wedi dangos, yr oedd Syr Watkin wedi adeiladu tŷ newydd ym mhen pellaf y llyn erbyn dechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. ‘We … rode as far as Sir Watkin W. Wynne’s new house at the end of the Lake – a heavy gloomy building, and from its scite [sic], losing almost all the fine features which Vachddeiliog commands’, nododd Richard Fenton ym mis Mehefin 1804. Fel ‘a very neat summer-box’ y disgrifiodd yr arlunydd Edward Pugh Fachddeiliog, a godwyd gan Syr Richard Colt Hoare ar ben ac ochr arall Llyn Tegid. Â’i olygfeydd ysblennydd o’r llyn ac o Arenig Fawr, nid oes amheuaeth nad yw lleoliad tŷ haf Colt Hoare yn rhagori ar safle Glan-llyn, ond y mae’n dal braidd yn annisgwyl gweld lleoliad Gwersyll yr Urdd yn cael ei ddisgrifio mor negyddol. Beth bynnag am hynny, y mae geiriau Fenton yn torri’r ddadl ynghylch pa un o’r ddau Lan-llyn oedd yn sefyll pan ymwelodd Pennant â Phenllyn yn 1770. Fel ‘an old house near the water edge’ y disgrifiodd Pennant y Glan-llyn a welodd ef yn fersiwn gyhoeddedig ei Deithiau, felly y mae’n amlwg mai at Fferm Glan-llyn – sy’n cael ei henwi fel ‘Hen-glan-llyn’ ar fap Ordnans o tua 1900 – y cyfeiriai. Fe fûm i ar ymweliad â’r ddau safle: mwynhau cerdded mor agos at y dŵr ger yr Hen Lan-llyn, ac ailfyw atgofion plentyndod o ymweld â Gwersyll yr Urdd yn achos yr ail. (Cerdded i fyny grisiau carreg oer wedi ein cyfarwyddo i ddiosg ein hesgidiau er mwyn mynd i’r ystafelloedd newid heb faeddu’r llawr sy’n dod i’r cof gryfaf, gwaetha’r modd!)

Nid yw’n syndod gweld diddordeb Pennant yng Nghaer Gai: ‘ the name savors of antiquity; perhaps a roman station’. Ymhelaethodd mewn nodiadau pellach, gan holi a oedd unrhyw berthynas rhwng ‘Cai’ y gaer a thad maeth i’r brenin Arthur (‘Quaere what Credit is due to the story of its being the Residence of one Gai Arthur’s Foster Father’). Yn y Teithiau (1778), gallodd gefnogi’r ddamcaniaeth ynghylch cysylltiadau Rhufeinig Caer Gai drwy gyfeirio at waith yr hynafiaethydd William Camden. Tynnodd sylw yn ogystal at fanteision y safle (‘it is certain, that it had been a fortress to defend this pass, for which it is well adapted, both by situation, and form of the hill’), er nad yw’n ymddangos ei fod yn gwybod am y ffordd Rufeinig a’i cysylltai â Chaersws yn y canolbarth, a chaer bwysig Segontium yn Arfon. Allwn ni ddim ond dyfalu ai sgyrsiau â thrigolion Penllyn a roddodd iddo’r wybodaeth ynghylch yr holl ddarnau arian a ganfuwyd yn yr ardal ac a gynigiai dystiolaeth bellach mai caer Rufeinig oedd Caer Gai. Nid yw’n ymddangos fod Pennant wedi ymweld yn 1770 nac ychwaith, o bosibl, yn ystod taith 1773. Efallai nad oedd Syr Watkin gartref ar y pryd, ond petai wedi mynd, byddai wedi cael cadarnhad pellach o’r berthynas â’r Rhufeiniaid drwy sylwi ar y defnydd o gerrig coch, nodweddiadol o’u caer ddylanwadol ar ororau Cymru, Deva Victrix (Caer), yma a thraw yn adeiladwaith y plasdy mawreddog a thrawiadol sy’n sefyll ar y safle heddiw. Ar ddiwrnod fy ymweliad i a Chymdeithas Hanes Sir Feirionnydd â Chaer Gai, cawsom gyflwyniad gan yr hanesydd Beryl Griffiths i’r adeilad a’r gaer yn y cae y tu ôl iddo, cyn mynd i lawr i’r pentref i wrando ar ddarlith Beryl ynghylch Rowland Vaughan, trigiannydd enwocaf y plas, un y mae ‘cof amdano yn dal ar dafodleferydd yn Llanuwchllyn hyd heddiw’. A Pennant, yntau, yn ymddiddori yng ngwleidyddiaeth rhyfeloedd cartref y ganrif a ragflaenai ei gyfnod ef, digon tebyg y byddai hanes y brenhinwr pybyr hwn, cyfieithydd Eikon Basilike’r Brenin Siarl i’r Gymraeg, wedi bod o ddiddordeb iddo. Ysywaeth, nid yw Vaughan i’w weld ar dudalennau’r Teithiau.

Ac wedi’r teithio yn ardal Llanuwchllyn, dychwelyd i gyfeiriad y Bala fu fy hanes i ar bob un o’r ymweliadau. ‘The ride along the Lake fine. its sides well cultivated, & diversified with small woods. The mountains low & green …’.

Darllen pellach:
• dienw, ‘Caer Gai’, Coflein [mynediad ar 30 Ionawr 2020]
• dienw, ‘Hengwrt House, Llanelltyd’, Coflein [mynediad ar 30 Ionawr 2020]
• Freeman, Michael, ‘Early Tourists in Wales: 18th and 19th century tourists’ comments about Wales’ [mynediad ar 30 Ionawr 2020]
• Griffiths, Beryl, ‘Rowland Vaughan (c.1590–1667), Caergai: “Prydydd a Chyfieithydd Wyf” ‘, Cylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirionnydd, XVIII, rhan I (2018), 45–76
• Griffith, Moses, ‘Hengwrt’, dyfrlliw a phensel ar bapur, Amgueddfa Cymru, NMW A 16914
• Llewelyn, Haf, ‘Y Dyn Carreg’, yn Richard Outram, Enaid Eryri (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 2019), tt. 32–9
• Pennant, Thomas, A tour in Wales 1770 [1773] (2 gyf., London: Henry Hughes, 1778, [1781, 1783])
• idem, ‘Tours in North Wales’, llsgr. LlGC 2532B
• idem, The Journey to Snowdon, fersiwn wedi darlunio, Llyfrgell Genedlaethol Cymru [mae darlun Moses Griffith o Ieuan ap Gruffudd ap Madog ar t. 76] [mynediad ar 30 Ionawr 2020]

Dyma Dr Miranda Lewis, sy’n gweithio ar brosiect Prifysgol Rhydychen Early Modern Letters Online, yn adrodd yn ôl yn sgil gweithdŷ trawsysgrifio ar gyfer myfyrwyr Adran Hanes Prifysgol Gorllewin Lloegr, Bryste, ym mis Mawrth eleni. Rydym yn ddiolchgar iawn iddi hi, ac i Dr Sarah Ward (UWE), am drefnu’r digwyddiad cyffrous hwn.

http://www.culturesofknowledge.org/?p=9852

Norman Closs Parry 

Yn ogystal â gweithredu fel Llywydd Cymdeithas Thomas Pennant, rwyf hefyd yn gwisgo het arall, sef Cyfarwyddwr Cymdeithas Bysgota Seiont, Gwyrfai a Llyfni yn Eryri. Dwi wrth fy modd, felly, pan fydd fy nau ddiddordeb yn dod at ei gilydd!

Ar ymyldudalen un o gyfrolau swmpus y Teithiau yng Nghymru, a wnaethpwyd gan Pennant ar gyfer ei lyfrgell ei hun, gwelir y llun isod:

Torgoch ydy hwn, neu ‘Welsh Char’ (Salvelinus alpinus perisii), pysgodyn hynod hardd a phrin, ‘relic’ o oes yr iâ sydd i’w weld yn llynnoedd Eryri hyd heddiw. Mae’n amrywiad o’r ‘Arctic Char’ sy’n byw yn Ardal y Llynnoedd, ac yn ucheldiroedd yr Alban (ac yn wir, mae Pennant yn tynnu sylw at y pysgodyn hwn wrth ymweld â Loch Ness). Mae llun Moses Griffith ohono fan hyn yn ardderchog, ac yn dangos unwaith eto ei ddawn i sylwi ar fywyd gwyllt a’i gofnodi.

Yn y rhan o’i Deithiau a elwir The Journey to Snowdon mae Pennant yn disgrifio ardal llynnoedd Llanberis, gan nodi am yr un uchaf: ‘it is said to have abounded with char, before they were reduced by the streams flowing from the copper mines, which had been worked on the sides of the hills’ (t.158). Ychydig ymhellach yn ei daith, mae’n cyrraedd Llyn Cwellyn, ‘a water famous for its Char, which are taken in nets in the first winter months, and after that season retire to the inaccessible depths’ (t. 222).

Mae’r sylwadau hyn dangos ymwybyddiaeth Pennant o sgil-effeithiau llygredd dynol ar fyd natur (pwnc sydd, yn anffodus, yn dal i fod yn gyfredol yn achos y torgoch heddiw, yn Llyn Padarn yn enwedig). Ond diddorol hefyd yw gweld cyfeiriad at arferiad lleol o ddal y pysgod mewn rhwydau, yn eu niferoedd, pan oeddynt ar y teneuau (shallows) yn ymbaratoi i gladdu (spawn) yn ystod y misoedd oer. Rydym yn gwybod i’r un peth ddigwydd yn ardal Llanberis, ac yn medru dweud felly bod brodorion Eryri wedi hela torgochiaid torrog (gravid), a bod niferoedd y pysgod yn amlwg wedi bod llawer uwch ddwy ganrif yn ôl. Mae pryderon yn bodoli o hyd am ddyfodol y creadur hardd yma, ond mae’n dda gen i ddweud bod ymgais diweddar i drawsblannu rhai poblogaethau i lynnoedd eraill yn ardal Eryri yn ymddangos yn llwyddiannus.

Yn ôl fy ‘mentor’ pysgodyddol, Robert Jones Tŷ Coch Bryn’refail, roedd traddodiad yn nyffrynnoedd Gwyrfai a Peris i biclo torgoch, megis penwaig! (Sy’n atgoffa rhywun o ‘potted charr’ enwog ardal y Llynnoedd ger Coniston a Windermere).

Trydedd het dwi’n ei gwisgo yw fy het farddol. I gloi, felly, dyma ychydig o gerddi. Yn gyntaf, englyn newydd, am waith cywrain Moses Griffith. Wedyn, cerdd sy’n talu clod i’n ‘Relic’ hynod; ac i’w dilyn, llinellau’n sy’n dathlu Pennant a’i ddisgrifiad bywiog o un o drigolion enwocaf ardal Llynnoedd Peris, yr ‘Amazon’ Marged Uch Ifan:   

Moses Griffith

Daliodd ar ymyltudalen – hen wyrth
prydferthwch ei elfen.
hud y wawrai dor oren. 

 

Relic

(Myfyrdod am y Torgoch – Salvelinus alpinus perisii – wedi’r cyhoeddusrwydd am ddyfodol y pysgodyn oherwydd yr algae yn Llyn Padarn)

Yma, cartre’th hil ers deng mil a mwy
o flynyddoedd er pan glowyd y cwm
â dorau rhewlifiad symudodd drwy
Peris a Phadarn o’r mynyddoedd crwm
Fel ’r eogiaid oeddynt – o’r moroedd brâs
yn ôl i’r feithrinfa’n y bala bêr
gwybod yn d’ymysgaroedd – lif a blas –
’dyma yr hen le’ dan gromell y sêr.
Dy dor coch-fachlud dan wyrddlas dy gefn
Ddenodd ’r henafiaid cyntefig y graig
i bwytho ecoleg parthau i’r drefn
â phatrwm amser dy dymhorol saig.
Esgeulustod cibddall ein dyddiau ni
Heddiw yw croesffordd i’th yfory di.

Ôl-nodyn: bala = enw daearyddol am yr ardal neu’r cysylltiad rhwng llyn a llyn. Yn yr hen Bennill enwog ceir llinell: ‘Yn y bala mae hi’n bydio’ (h.y.,byw).

 

“Brenhines y Llynoedd” (Marged Uch Ifan)

Thomas Pennant, Taith Eryri

Bu’n gwmpeini cyson drwy mlwyddi brau
Pan rodiwn lannau Padarn am Ben’llyn
Onid oedd ysbrydion amdana i’n cau
O bob cyfeiriad yn y broydd hyn?
Ei hanes glywais o wefusau’n ‘Sgolar Bro’
Ysgol-wythnosol am gewri yr hen le.
Ac arogl lamp oel yn drwm o dduwch to
Y festr fach…annatod yw o’m gwe.
Cadd ei chofiannydd – Pennant – artist gwych
Yn sbarc i’r co; gweithredodd hon bo un
A’i nerth anferthol a’i medrau – yn ddrych
I gampau’I byw. Mor fyw o hyd yw’r fun
Nes ambell nos dychmygaf glywed sŵn
Ei llasi o’r ‘Lidir Fawr’ – yn hysio’i chŵn!

Darllen pellach

Norman Closs, Cerddi’r garreg ateb
Y Naturiaethwr: cyf 2, rhif 2 1997 t. 3. & cyf 5 rhif 2 (1999) t. 9.

Ffion Mair Jones

Ar daith i draeth Lafan (y draethell leidiog ym mhen dwyreiniol afon Menai) rywdro yn nhymor yr hydref yn y flwyddyn 1768, daeth Owen Holland o Blas Isa’, Conwy, ar draws sbesimenau difyr o greaduriaid morol: madfall nad oedd yn gennog, a chreadur a edrychai fel math o falwen fawr. Mae ei ddisgrifiad o’r olaf yn bur fanwl, ond ychydig yn anodd i’w ddehongli. Ymddengys ei bod wedi’i gorchuddio â blewiach sgleiniog; roedd ei thraed (yn y lluosog) yn gryfach na’r disgwyl (‘troed’ yw’r enw cyffredin ar y rhan fwyaf amlwg o gorff malwen, gan gynnwys y fôr falwen, y tu allan i’w chragen, y rhan sy’n ei galluogi i gropian yn ei blaen); ac roedd ganddi dentaclau garw yr un lliw â gwddf paun. Mewn llythyr dyddiedig 6 Tachwedd y flwyddyn honno, rhoddodd Holland adroddiad ynghylch ei ddarganfyddiadau i’w gyfaill, Thomas Pennant, oedd wrthi ar y pryd yn cyhoeddi dwy gyfrol gyntaf ei arolwg swolegol o greaduriaid Prydain, British zoology. Er mwyn goleuo ychydig ar ei ddisgrifiad o’r creaduriaid, fe gynhwysodd ddarluniau ohonynt o waith ‘y llanc o Lŷn y cefais hyd iddo yn Baronhill’, gan ofyn i Pennant gadw’r darluniau ar ei ran a rhoi gwybod iddo beth oedd y creaduriaid.

Roedd Baron Hill, ger Biwmares ym Môn, cartref y Bwcleiod (y ‘Bulkeleys’), wedi colli ei benteulu, pan fu farw James, chweched is-iarll Bulkeley, yn 1752, a’i wraig yn disgwyl eu trydydd plentyn ar y pryd. Rhoddodd William Morris, Caergybi, adroddiad ynghylch y digwyddiad galarus mewn llythyr at ei frawd Richard ar 28 Mai: ‘. . . daccw’r gwr mwya yn ein gwlad ni wedi marw, y sef yr Arglwydd Bwclai, ag iddo ferch gwmpas dwy flwydd oed, ar wraig yn feichiog, ag oni ymddwg hi fab, ffarwel ir Arglwyddiaeth, yr hon a ddescyn i ryw Gyrnol Bwclai yn Ffrainc, neu’n rhywle’. Rhyddhad i bobl Môn, mae’n siŵr, fyddai clywed am enedigaeth Thomas, seithfed is-iarll Bulkeley, ar 12 Rhagfyr y flwyddyn honno. Ni ddaeth i oedran am flynyddoedd lawer, wrth reswm, a’i fam, yr Arglwyddes Bwcle (yn enedigol Emma, merch Thomas Rowlands o Gaerau, Ynys Môn) oedd yn rhedeg y sioe yn Baron Hill yn y cyfamser, yn wraig i Syr Hugh Williams, yr wythfed barwnig o Nant, sir Gaernarfon, o 1760 ymlaen. Cawn dystiolaeth o’i diddordebau ym myd natur gan William Morris. Adroddodd wrth ei frawd Richard ym mis Mehefin 1756 iddi ymweld ag ef i ‘[b]esgi ei golygon prydferth ar fy nghregin am ffosilod, etc., [ac i g]eisio fy hudo i ddyfod ir Baronhill i weled ei phethau hithau’, gan gloi ei sylwadau yn ei chylch gyda’r disgrifiad clodwiw, ‘Virtuosa o’r wraig’. O ystyried pwysigrwydd medr yr arlunydd i’r rhai â’u bryd ar astudio byd natur (roedd Pennant yn abl gydag offer yr artist, a cheir lle i gredu fod yr un peth yn wir am William Morris), efallai nad syndod yw gweld yng ngeiriau Owen Holland gyfeiriad at arlunydd y daeth ar ei draws yn Baron Hill.

Nid oes fawr amheuaeth pwy oedd yr arlunydd ifanc, dybiwn i. Noda Peter Lord mewn cofnod yn yr ODNB i Moses Griffith, o Drygarn ym mhlwyf Bryncroes yn Llŷn, ddechrau gweithio i Thomas Pennant yn 1769, blwyddyn taith gyntaf Pennant i’r Alban ac, yn wir, iddo fynd gyda’i gyflogwr ar y siwrnai honno. Byddai gallu’r gŵr ifanc fel arlunydd wedi dod i sylw Pennant, mae’n debyg, meddai Lord. Yng ngeiriau Owen Holland cawn dystiolaeth newydd sy’n awgrymu sut y gallai hyn fod wedi digwydd. Mae’n dangos llwybr Griffith o Drygarn i Downing, drwy un o dai mawr gogledd Cymru, Baron Hill, a geirda un o gyfeillion agos Pennant, Owen Holland, ym mis Tachwedd 1768. Nid oes sicrwydd i wybodaeth Holland arwain yn uniongyrchol at y penodiad, ond gwyddom o ddarllen ei lythyr at Pennant ei fod wedi anfon enghreifftiau o waith ‘y llanc o Lŷn’ (y madfall a’r fôr falwen) ato y flwyddyn honno. Mae’n dystiolaeth o’r modd yr oedd Moses Griffith, os Moses Griffith, yn crwydro ac yn dod i sylw byddigion a naturiaethwyr erbyn 1768. Noda Pennant fod Moses Griffith, ‘y trysor hwnnw’, yn gweithio iddo erbyn gwanwyn y flwyddyn ddilynol – ychydig fisoedd yn unig wedi i Holland anfon y llythyr dan sylw ato. Nid yw’n wir ei fod wedi mynd gyda’i gyflogwr ar y daith gyntaf i’r Alban rhwng 26 Mehefin a 22 Medi 1769 (‘I had no draftsman in 1769’, nododd Pennant wrth ei gyfaill George Paton yn 1779); efallai fod a wnelo hynny â natur fyrfyfyr y siwrne, a ystyrid gan gyfeillion Pennant braidd yn annoeth a pheryglus. Roedd Moses yn bresenoldeb bwysig erbyn yr ail daith yn 1772, serch hynny, a daeth yn wasanaethwr allweddol i Pennant ar ei deithiau yng Nghymru yn ddiweddarach ac fel cyfrannwr at waith dau ddegawd olaf ei fywyd yn addurno copïau o nifer helaeth o’i gyhoeddiadau.

 Cyfeiriadau:

• Archifdy Sirol Swydd Warwig; CR2017/TP255/2: Owen Holland at Thomas Pennant, 6 Tachwedd 1768
• History of Parliament ar-lein Oxford Dictionary of National Biography ar-lein
• John H. Davies (gol.), The Letters of Lewis, Richard, William and John Morris, of Anglesey, (Morrisiaid Mon) 1728–1765 (2 gyfrol, Aberystwyth, 1907, 1909)
• Alex Deans (gol.), ‘The Correspondence of Thomas Pennant and George Paton’, curioustravellers.ac.uk (i’w gyhoeddi)
• Paul Evans, ‘ “A round jump from ornithology to antiquity”: The development of Thomas Pennant’s Tours‘, yn Enlightenment travel and British identities: Thomas Pennant’s Tours in Scotland and Wales (Anthem, i’w gyhoeddi), gol. gan Mary-Ann Constantine a Nigel Leask
• Ailsa Hutton a Nigel Leask, ‘ “The first antiquary of his country”: Robert Riddell’s extra-illustrated and annotated volumes of Thomas Pennant’s Tours in Scotland‘, yn Enlightenment travel and British identities (gw. uchod)
• Thomas Pennant, The Literary life of the late Thomas Pennant, Esq. by himself  (London, 1793)
• Helen Ramage, Portraits of an Island: Eighteenth Century Anglesey (2il argr.; Cymdeithas Hynafiaethwyr Môn, 2001)
• Peter D. G. Thomas, ‘Sir Hugh and Lady Bulkeley: Love and politics in mid-eighteenth-century Anglesey’, Trafodion Cymdeithas Hynafiaethwyr a Naturiaethwyr Môn (1992), 51–62

 

Ffion Mair Jones

Ym mis Awst 1788, dychwelasai Pennant i Downing wedi ymweliad â Lerpwl yng nghwmni ei wraig, Anne (née Mostyn). Fel yr oedd hi’n digwydd, ‘doedd o ddim yn teimlo’n rhy dda: roedd wedi’i daro gan y ffliw yn ystod ei arhosiad, a llythyr brysiog yn unig oedd ganddo i’w gynnig i’w gyfaill, y casglwr printiau Richard Bull o Stryd Stratton, Llundain, a North Court, Ynys Wyth. Adroddodd Pennant, serch hynny, ei fod yn ei waeledd wedi stryffaglu drwy longau’r caethion wrth y cei yn Lerpwl, gan nodi, yn gryno, mai ei unig sylw ynghylch y mater sobor hwnnw oedd ‘ein bod yn gafael mewn blaidd gerfydd ei glustiau’.

Roedd 1788 yn flwyddyn nodedig yn nechreadau’r achos ym Mhrydain i ddiddymu’r fasnach gaethweision: bwriadasai William Wilberforce ddwyn cynnig gerbron Tŷ’r Cyffredin o blaid gwneud hynny, a phan rwystrwyd ef gan salwch rhag cyflawni hynny, gorchmynodd William Pitt archwiliad i’r fasnach gan y Cyfrin Gyngor yn y lle cyntaf ac yna, ym mis Mai 1788, gan y Tŷ. Pasiwyd deddf hefyd i reoli’r niferoedd ar fwrdd y llongau oedd yn cludo caethweision er mwyn gwella’r amodau yr oeddynt yn eu dioddef, hynny drwy ymdrechion Syr William Dolben. Ac, erbyn mis Mai 1789 yr oedd Wilberforce wedi gwella ac yn barod i ymuno â brwydr y gwnaeth gymaint drosti, gan roi gerbron gynigion blynyddol yn ystod y 1790au dros ddiddymu’r fasnach.

Lerpwl a Richard Pennant, Barwnig Penrhyn

Yn y cyd-destun hwn y gwnaeth Pennant ei sylwadau ynghylch ffyrnigrwydd caethwasiaeth, gan fynd yn ei flaen i gydnabod fod ei deimladau ef ar destun y fasnach yn ‘rhyfeddol o ranedig’. Yr oedd agwedd Bull ar y mater yn fwy cadarn: pan gyhoeddwyd llythyrau Charles Ignatius Sancho, bachgen du a achubwyd yn ddwyflwydd oed rhag amodau erchyll caethwasiaeth, gan fynd yn ei flaen i redeg siop groser yn Westminster a phleidleisio yn etholiadau seneddol 1774 ac 1780 (yr unig ddyn o dras Affricanaidd i wneud hynny), roedd enw ‘Richard Bull, Esq.’ ar y rhestr o danysgrifwyr (er nad oedd enw Pennant, ysywaeth).

Dros ddegawd yn ddiweddarach, yng nghanol cyfnod cythryblus o chwyldro a rhyfela, mynegodd Bull ei falchder o fod yn Brydeiniwr a’i obaith y byddai hawliau pobl o bob dosbarth drwy’r byd yn cael eu cadarnhau drwy dra-arglwyddiaeth Prydain. Ac os oedd modd yn y byd, ategodd, ‘rwy’n gobeithio y bydd y fasnach gaethweision cyn hir wedi darfod amdani’. Beth, tybed, oedd agwedd Pennant at anfadwaith triniaeth Prydain o bobl dduon Affrica?

Gellid disgwyl o ystyried ei sylw yn ei lythyr at Bull ym mis Awst 1788 nad oedd Pennant yn ddiddymwr cadarn (bryd hynny, o leiaf), a’i fod yn gweld y darlun o safbwynt y masnachwyr yn ogystal â’r caethion. Wedi ymweliad â Lerpwl y flwyddyn flaenorol, nodasai Pennant fel yr oedd Corfforaeth y ddinas am wario £200,000 yn prynu strydoedd cyfan o dai gyda’r bwriad o’u dymchwel a’u hailadeiladu yn ysblennydd. Ni phasiodd farn ynghylch y darlun hwn o gynnydd, dim ond cofnodi’r ffaith, felly anodd yw gwybod a oedd yn gweld y cysylltiad rhwng cyfoeth Lerpwl a’i hymrwymiad cynyddol yn y fasnach gaethweision, ac os ydoedd, beth oedd ei deimladau ynglŷn â’r peth. Drwy ei berthynas â Richard Pennant, Barwnig Penrhyn o 1783 (roedd y ddau yn ddisgynyddion i un o abadau Dinas Basing yn y bymthegfed ganrif), byddai’n bur debyg o fod yn ymwybodol o rwystredigaethau’r masnachwyr wrth weld yr ymgyrch yn erbyn caethwasiaeth yn codi stêm yn ystod y 1780au hwyr. Fe siaradodd Richard Pennant yn erbyn ymgyrch Wilberforce wrth iddi gychwyn yn 1787 ac amddiffynnodd y masnachwyr a’r planhigfawyr y flwyddyn ganlynol yn Nhŷ’r Cyffredin. Roedd y Barwnig Penrhyn yn ei gwneud hi’n ardderchog o enillion ei blanhigfeydd yn Jamaica, ac yn defnyddio’r elw i ddatblygu ei fusnes yn sir Gaernarfon, drwy gynyddu’r allbwn o’i chwarel yn sir Gaernarfon ac agor porthladd i allforio’r llechi oddi yno i Lundain, Lerpwl, Bryste, Hull, Iwerddon, Yr Alban a hyd yn oed i India’r Gorllewin, fel y nododd mewn llythyr at Pennant tua 1795.

Yn ôl ei Tour in Wales yn 1778, yr oedd Pennant yn falch iawn o adrodd fod Castell y Penrhyn yn mynd i gael ei adfer i’w hen lewyrch wedi dyfodiad preswylwyr newydd (daeth rhan o’r stâd i feddiant y Barwnig Penrhyn wedi marwolaeth ei dad-yng-nghyfraith, y Cadfridog Hugh Warburton, yn 1771). Mae’n ymddangos fod hwn yn brosiect a barhaodd dros gyfnod gweddol hir: ym mis Medi 1790 adroddodd Pennant wrth Bull ei fod ar fin cychwyn ar siwrne ar y fferi ofnadwy dros afon Conwy i ymweld â’i ‘gyfaill da, yr Arglwydd Penrhyn’, oedd yn ei gymell ef a Mrs Pennant i ddod i weld ei hen gastell ar ei newydd wedd. Roedd Penrhyn yn dal i annog taith o’r fath mewn llythyr at Pennant tua 1795, pan honnodd ei fod wedi diwygio cryn dipyn ar y lle ers i Thomas Pennant ei weld ddiwetha’. Derbyniodd Pennant wahoddiad i gartref Penrhyn yn Winnington, swydd Gaer, yn ogystal. At hyn, anfonai Penrhyn gyfarchion teuluol caredig at Pennant, gan gydymdeimlo ag ef pan ddaeth profedigaeth i’w ran, a’i longyfarch ar achlysuron hapus. Roedd yn barod i ateb ymholiadau Pennant fel awdur teithlyfrau, hefyd. Mewn llythyr dyddiedig tua 1795, rhoddodd Penrhyn amlinelliad o sefyllfa ei fusnes fel perchen chwarel lechi, gan nodi cyfyngiadau ar y cynnydd yn ei ffigyrau allforio yn ystod 1795, diolch i’r rhyfel yn erbyn Ffrainc a chodiad yn y trethi. Efallai mai ymateb yr oedd Penrhyn yma i ymholiadau penodol oddi wrth Thomas Pennant, y math o holi yr oedd yn gyson yn ymgymryd ag o at ddiben cyflawni ei deithlyfrau, er nad ymddangosodd golygiad arall o’r Tour in Wales wedi i Benjamin White gyhoeddi ail argraffiad yn 1784. Mae gwybodaeth ynghylch y planhigfeydd yn Jamaica yn gwbl absennol o lythyr y Barwnig Penrhyn, fodd bynnag, a gellir cymryd na holodd Pennant ef ynghylch y rheini.

‘Amlinellau’r Byd’ a Joseph Plymley

Anodd dychmygu, serch hynny, na fyddai gan Pennant ddiddordeb ym mentrau Penrhyn yn India’r Gorllewin, ac ym mherthynas eu llwyddiant â thriongl y fasnach gaethweision a’i phegynau cychwynnol mewn dinasoedd megis Lerpwl ar y naill llaw, a gorllewin cyfandir Affrica ar y llaw arall. Yn ei lythyr at Bull ym mis Awst 1788 cyfeiriodd Pennant ei gyfaill at ei lawysgrif ar ‘Affrica’. Rhan oedd hon o ‘Outlines of the Globe’, ‘magnum opus’ Pennant, gwaith y bu wrthi’n ddyfal yn ei ysgrifennu a’i ddarlunio o 1788 ymlaen. Yr oedd yr ardal ar arfordir gorllewinol y cyfandir a ddioddefodd fwyaf oddi wrth y fasnach gaethweision yn hawlio sylw yn yr ‘Amlinellau’, sydd bellach yn cael ei gadw yn yr Amgueddfa Forwrol Genedlaethol (National Maritime Museum) yn Greenwich. Rhydd yr unfed gyfrol ar ddeg sylw i’r diriogaeth rhwng afon Senegal a Phenrhyn Negro, ac mae’n cynnwys gwybodaeth ynghylch y fasnach gaethweision. Os na theimlai Pennant y gallai holi ei berthynas o’r Penrhyn ynghylch materion ynghlwm wrth gaethwasiaeth, y mae’n bur sicr ei fod wedi cael hyd i rywun arall i’w holi ac i ddarparu’r wybodaeth a geisiai ar gyfer ei ‘Affrica’. Wedi’r cyfan, roedd Pennant yn ddyn ‘oedd yn ”nabod pawb”, chwedl Goronwy Wynne, ac o edrych ar ei waith a’i ohebiaeth, yn enwedig, gwelir fod ei gysylltiadau yn croesi ffiniau gwleidyddol, cenedlaethol a disgyblaethol dro ar ôl tro yn ei hanes.

Un cysylltiad croes i’r cyswllt teuluol â Barwn Penrhyn oedd ei gyfeillgarwch â theulu Plymley o Longnor yn sir Amwythig. Bu Pennant yn gohebu ynghylch hanes byd natur â Plymley’r hynaf rhwng tua 1768 a 1774, ac o 1782 ymlaen roedd mewn cysylltiad yn ogystal â Plymley’r ieuengaf. Pan ysgrifennodd Katherine, chwaer i Plymley’r ieuengaf, yn ei dyddiadur ym mis Hydref 1791 fod Thomas Clarkson, un o enwau mwyaf blaenllaw y mudiad i ddiddymu’r fasnach gaethweision, wedi ymweld â chartref y Plymliaid yn Longnor, roedd hi’n nodi moment bwysig yn nechreuadau perthynas y teulu â’r ymgyrch. Etholwyd ei brawd, Plymley’r ieuengaf, yn aelod anghytrig (fel y byddai’r Cymmrodorion wedi dweud), o bwyllgor Llundeinig yr ymgyrch yn erbyn caethwasiaeth y flwyddyn honno, a daeth yn gadeirydd y Gymdeithas er Diddymu’r Fasnach Gaethweision (Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade, sefydlwyd 1787) yn sir Amwythig. Ymddiddorai yn ogystal yng ngwaith y Gymdeithas er Hyrwyddo Darganfod Rhannau Mewnol Affrica (Association for Promoting the Discovery of the Interior Parts of Africa), ac yma, heb os, roedd gan Thomas Pennant ddiddordeb mewn cyd-bererinio ag ef. Mae papurau Pennant yn cynnwys taflen brintiedig yn hyrwyddo’r Gymdeithas gan nodi ei hamcan, sef sicrhau archwilio pellach ar gyfandir Affrica. Mae llythyrau oddi wrth Plymley at Pennant yn 1792 yn adrodd ar waith mwnolegwyr a llysieuwyr yn Sierra Leone, lle’r ymsefydlodd cyn-gaethweision mewn ail wladfa Brydeinig o 11 Mawrth 1792 ymlaen. Cynigia Plymley, drwy ei gysylltiadau, ddisgrifiadau sy’n lleoli un darganfyddiad mewn cyd-destun cyfarwydd i Pennant, drwy gyffelybu bryn o haearnfaen yn Sierra Leone â’r mwyn copr ar Fynydd Parys.

Nid yw’n syndod gweld Pennant wedi’i hudo gan ddarganfyddiadau newydd, cyfareddol, cyfandir Affrica, ond teg dweud nad esgeulusodd Plymley, yn ysbryd aelodau’r Gymdeithas er Hyrwyddo Darganfod Rhannau Mewnol Affrica, dynnu sylw at gaethwasiaeth yn Affrica yn ogystal. Mae llythyr at Pennant dyddiedig 1788 yn sôn am y fasnach, ac anodd credu na fu gan wybodaeth y gŵr o sir Amwythig lais yn sylwadau’r ‘magnum opus’ yn ei chylch.

CYFEIRIADAU

• ‘The Correspondence of Thomas Pennant and Richard Bull’: i’w gyhoeddi ar wefan ‘Teithwyr Chwilfrydig’
• Gretchen Gerzina, ‘Britain’s Black Past, Ignatius Sancho’, darllediad ar BBC Radio 4, 4 Hydref 2016 [ac ar yr iplayer]
• Letters of the Late Ignatius Sancho, An African. In Two Volumes. To Which Are Prefixed, Memoirs of His Life
(2 gyf.; London: John Nichols, MDCCLXXXIII), cyf. 1 @ ‘Documenting the American South’ @docsouth.unc.edu/neh/sancho1/sancho1.html.
• Thomas Pennant, A tour in Wales. MDCCLXX (London: Henry Hughes, 1778)
• Thomas Pennant, ‘Outlines of the Globe’, National Maritime Museum, NMM MS P/16/1–25
• Thomas Pennant, History of the Parishes of Whiteford and Holywell (London: B. and J. White, 1796)
• Paul Evans, ‘The life and work of Thomas Pennant (1726–1798)’ (traethawd PhD anghyhoeddedig, Prifysgol Cymru, Abertawe, 1994)
• Goronwy Wynne, ‘Thomas Pennant: the man who knew everybody’, Denbigh and its past, rhif 23 (2008), 4–7
• ODNBg. Richard Pennant; Katherine Plymley; (Charles) Ignatius Sancho; William Wilberforce
• Archifdy Sirol Swydd Warwig: ‘Africa’, CR2017/TP33/1–13; llythyrau Richard Pennant at Thomas Pennant, CR2017/TP328/1–3; llythyrau Joseph Plymley’r hynaf at Thomas Pennant, CR2017/TP 333/1–10; llythyrau Joseph Plymley’r ieuengaf at Thomas Pennant, CR 2017/TP334/1–3
• Llyfrgell Genedlaethol Cymru, llsgr. LlGC 2594E, llythyrau Richard Pennant at Thomas Pennant